تحول اندیشه سیاسی علما شیعه [ فقه سیاسی] از مشروطیت تا انقلاب اسلامی (1378): بررسی مقایسه ای میان علما با تاکید بر اندیشه چهار فقیه شیخ فضل الله نوری، علامه نائینی، امام خمینی (س)، آیه الله منتظری

‏‏چکیده‏

‏‏اندیشه سیاسی مبحثی است که در آن به نظریه‌های مختلفی که در طول تاریخ و در شرایط مختلف در مورد مسائل سیاسی ابراز شده،‌ می‌پردازد. در طول تاریخ نظریه‌های مختلف درباره مسائل حکومتی و ویژگی‌های حکومت و حاکم، وظایف و حدود اختیارات حاکم و حکومت، وظیفه مردم در قبال حکومت ارائه شده است. و همچنین در این مسائل ‌اندیشه‌های ضد و نقیض مطرح گردیده و مطابق آن انواع مختلف و اشکال مختلف دولت ارائه شده، عده‌ای دولت‌های استبدادی را مطرح کرده و از آن حمایت کرده‌اند و آن را به نفع جامعه دانسته‌اند و عده‌ای دموکراسی و یا اریستوکراسی و ... را مطرح ساخته‌اند که عمده ‌این مباحث در غرب و از زمان‌های قبل از میلاد توسط فیلسوفان و‌ اندیشمندان بزرگی چون افلاطون و ارسطو (قبل از میلاد) و مکیاول هو‌هابز و غیره (بعد از میلاد) تا اواخر که ‌اندیشمندان زیادی در مورد مسائل سیاسی نظریه‌پردازی کرده‌اند. اما در این تحقیق ‌اندیشه سیاسی در حوزه اسلامی ‌موردنظر است و گفتنی است که در‌ اندیشه سیاسی اسلام ‌اندیشمندان و نظریه‌پردازان زیادی در میان اهل سنت و چه در میان شیعیان وجود دارند ولی در این تحقیق، فقط در اندیشه شیعه کار می‌کنیم. نکته دیگر ‌این‌که باز از میان شیعیان فقط به مباحث و نظرات فقهای آن‌ها خواهیم پرداخت و باز از میان فقها به نظریه 4 نفر از آن‌ها (یعنی شیخ فضل‌الله نوری، ‌‌آیت‌الله نائینی، امام خمینی،‌ آیت‌الله منتظری) خواهیم پرداخت. اندیشه سیاسی در اسلام از دیدگاه شیعه را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد. یکی دورانی است که در آن امام معصوم حضور دارد و امامت را بر عهده گرفته است و دیگری دورانی است که در آن امام معصوم در غیبت بسر می‌برند. ملاک تمایز ‌این دو دوره حضور و عدم حضور اجتماعی امام است که دارای 3 ویژگی علم لدنی، عصمت و نص خاص دال بر نبوت یا امامت وی از طرف خداوند است. اندیشه سیاسی در اسلام از دیدگاه شیعه را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد. یکی دورانی است که در آن امام معصوم حضور دارد و امامت را بر عهده گرفته است و دیگری دورانی است که در آن امام معصوم در غیبت بسر می‌برند،‌ ملاک تمایز‌این دو دوره حضور و عدم حضور اجتماعی امام است که دارای 3 ویژگی علم لدنی، عصمت و نص خاص دال بر نبوت یا امامت وی از طرف خداوند است.در زمان حضور امام معصوم در مورد مسأله ولایت بحثی نیست یعنی همه بر ولایت بی‌چون و چرای معصوم اتفاق‌نظر دارند و اما بعد از غیبت امام معصوم بحث‌ها و مسائل و نظریه‌های مختلفی در مورد چگونگی اداره امور سیاسی و شرایط حاکم و حدود اختیارات حاکم اسلامی ‌و ... ابراز شده که ‌این دیدگاه‌ها در دوره‌های مختلف به علل مختلف دارای ویژگی‌های خاص خودشان می‌باشند. در این تحقیق منظور ما از مقایسه،‌مقایسه میان دو طیف مذکور نیست چون در طی تحقیق و با توجه به تفاوت نظرات در دو طیف ناخودآگاه‌ این انتظار و نگرش پیش می‌آید که ما میان دو طیف مقایسه را انجام می‌دهیم. مخصوصاً در میان نظریات علمای دوره انقلاب اسلامی ‌که یکی از نظریه‌های مورد نظر به‌عنوان نظریه حاکم و مجری در جامعه است و نظریه دیگر مورد مخالف در محافل سیاسی و حکومتی شده است (تا بحال) ولی چنان‌چه گفتیم منظور ‌این تحقیق مقایسه میان نظریه‌های دوره مشروطه با نظریه‌های دوره انقلاب اسلامی ‌در قالب دو طیف می‌باشد. مطلب دیگر‌ این‌که در این تحقیق ممکن است چنین برداشت شود که نویسنده خواسته است یک نظریه‌ای را خوب و نظریه دیگر را ناخوشایند جلوه دهد. گفتنی است که تلاش ما در این تحقیق اولاً در استفاده مستقیم از کتاب‌ها و نوشته‌های علمای مذکور و ثانیاً آوردن هر یک از آن‌ها در بخش‌های مخصوص بدون ارائه نظر شخصی یا کاربرد فرضیه بر روی آن‌ها در این بخش‌ها، عمدتاً برای رفع ‌این شبهه بوده است. که ‌این مسأله و شبهه اگر در بخش نتیجه‌گیری که در‌آن فرضیه‌ها را روی نظرات علما پیاده می‌کنیم پیش بیاید در آن صورت می‌‌توان به اصل مطلب و عبارت در هر یک از بخش‌های مربوطه رجوع کرد. همچنین در اواخر هر یک از بخش‌هایی که نظریات علمای مذکور در آن‌ها آمده است به نظریات عده‌ای از علما یا ‌اندیشمندان در تأیید یا در انتقاد بر آن‌ها (نظرات 4 فقیه مورد نظر) به‌صورت کلی اشاره ‏‎

‎‏خواهیم کرد که البته از آنجائی که بحث ‌این تحقیق ارزش‌گذاری یا بیان درستی یا نادرستی نظریات نیست. لذا آوردن یا نیاوردن آن‌ها نقشی در اصل موضوع ندارد. نکته‌ای که در مورد تقسیم دو نوع مشروعیت (الهی بلاواسطه و الهی مردمی) وجود دارد ‌این است که اولاً:‌این تقسیم‌بندی صرفاً به‌عنوان فرض در نظر گرفته شده است یعنی به‌عنوان یک حاکم ثابت و مطلق نیست ثانیاً: عمده ‌این تقسیم‌بندی مربوط به دیدگاه‌های فقهی علمای مذکور مربوط می‌شود نه نظرات دیگر (مصاحبه و سخنرانی‌ها) ثالثاً: مراد از این تقسیم‌بندی نشان دادن تفاوت‌های میان دیدگاه‌های دو طیف است نه اثبات خصوصیات آن‌ها.‏

‏‏‌‏

‏‎

‎